Tajemnica zawodowa psychologa

Warszawa, dnia 15 czerwca 2017 r.

Tajemnica zawodowa psychologa

Przewidziane w aktach normatywnych obowiązki zachowania pewnych informacji w poufności stanowią realizację norm wynikających z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., w szczególności zawartych w art. 30 (przyrodzona i niezbywalna godność człowieka), 31 (ochrona prawna wolności człowieka), 47 (prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym) i 51 (prawo do zachowania w tajemnicy informacji dotyczących swojej osoby); por. post. SN z dnia 20 kwietnia 2005 r., sygn. akt I KZP 6/05).

Tajemnica zawodowa jest jedną z immanentnych cech zawodów zaufania publicznego, a jej podstawowym zadaniem w przypadku szeroko pojętych zawodów medycznych związanych z ochroną zdrowia psychicznego jest przeprowadzenie nieskrępowanego procesu diagnostycznego i terapeutycznego.

Zakres przedmiotowy tajemnicy zawodowej psychologa

Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U. poz. 763; dalej: „ustawa o zawodzie psychologa”) psycholog ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z klientem, uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu.

Przy tak szeroko ujętym zakresie obowiązywania tajemnicy psychologa objęte nią będą nie tylko wiadomości związane ze stanem zdrowia psychicznego klienta, lecz także wszelkie inne informacje dotyczące klienta uzyskane przez psychologa w związku z wykonywanym zawodem, w tym informacje związane z życiem rodzinnym, czy stanem majątkowym klienta. W szczególności należy zaś uznać, że tajemnicą objęta jest sama informacja o fakcie korzystania z usług psychologa. Co więcej, zakres tajemnicy zawodowej psychologa rozciąga się na wszelkiego rodzaju informacje o kliencie, o których psycholog dowiedział się w związku z prowadzoną działalnością psychologiczną bez względu na sposób ich uzyskania lub formę utrwalenia. Tajemnicą psychologa objęte będą więc zarówno informacje uzyskane bezpośrednio od klienta, jak również od innych osób, bez względu na rodzaj nośnika na jakim zostały one utrwalone tj. w formie protokołu, nagrania dźwiękowego lub obrazu, czy też notatki sporządzonej przez psychologa podczas świadczenia usług psychologicznych.

Tajemnica zawodowa psychologa obejmuje informacje uzyskane nie tylko od klienta, ale także od osób trzecich. Wystarczającą przesłanką dla zaistnienia obowiązku przestrzegania tajemnicy zawodowej jest stwierdzenie związku pomiędzy wykonywanym zawodem, a uzyskaniem określonych informacji (por. post. Sądu Najwyższego dnia 2 czerwca 2011 r., sygn. akt SDI 13/11). Nie też jest istotne, czy psycholog powziął wiadomości zgodnie z wolą klienta, czy wbrew jego woli (por. post. Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2012 r., sygn. akt SDI 32/12). Co prawda, przytoczone powyżej tezy z orzecznictwa sądów powszechnych odnoszą się do tajemnicy radcy prawnego, jednakże ze względu na podobieństwo regulacji ustawowej oraz charakteru obu zawodów nie ma przeszkód aby uznać, że zawarte w orzeczeniach Sądu Najwyższego tezy dotyczą również tajemnicy zawodowej psychologa. Należy także pamiętać, że obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej psychologa jest nieograniczony w czasie, co oznacza, że wiąże on psychologa, choćby ten zaprzestał wykonywania zawodu, został pozbawiony prawa jego wykonywania, a nawet po śmierci klienta.

Zwolnienie psychologa z tajemnicy zawodowej

Przypadki zwolnienia psychologa z zachowania poufności zostały ściśle określone w ustawie o zawodzie psychologa. Psycholog nie będzie zobowiązany do zachowania tajemnicy zawodowej tylko jeżeli poważnie zagrożone jest życie klienta lub innych osób, albo gdy stanowią tak przepisy innych ustaw. Tytułem przykładu ustawy, która przewiduje zwolnienie psychologa z tajemnicy zawodowej jest ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2015 r. poz. 1390). Na jej podstawie pomimo obowiązku zachowania informacji w tajemnicy, psycholog, który w związku z wykonywaniem swoich obowiązków zawodowych powziął podejrzenie o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie, powinien niezwłocznie zawiadomić o tym Policję lub prokuratora.

Psychologa nie będzie obowiązywała tajemnica zawodowa także w przypadku zwolnienia go z obowiązku zachowania poufności przez prokuratora lub sąd. Zgodnie z art. 180 § 1 kodeksu postępowania karnego osoby obowiązane do zachowania tajemnicy zawodowej związanej z wykonywaniem zawodu mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolnią te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej. W procesie cywilnym na podstawie art. 262 § 2 kodeksu postępowania cywilnego psycholog może odmówić odpowiedzi na zadane pytanie, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. W odróżnieniu od spraw karnych, kodeks postępowania cywilnego nie przewiduje możliwości zwolnienia psychologa z zachowania tajemnicy zawodowej przez jakikolwiek organ procesowy, co oznacza, że psycholog obowiązany jest odmówić odpowiedzi na zadane pytanie, jeżeli dotyczy ono okoliczności objętej tajemnicą zawodową psychologa.

Co istotne, ustawa o zawodzie psychologa wśród przypadków zwolnienia psychologa z zachowania poufności nie wymienia sytuacji, w której tajemnica może zostać zniesiona na prośbę samego klienta. Oznacza to, że osoba, której świadczona jest pomoc psychologiczna nie może zwolnić psychologa z obowiązku zachowania tajemnicy. Psycholog zaś nie może zeznawać w postępowaniu sądowym na okoliczność objętą tajemnicą zawodową bez zwolnienia go z tajemnicy przez właściwy organ nawet na prośbę samego klienta (por. post. SN z dnia 15 listopada 2012 r., sygn. akt SDI 32/12).

Szczególne rodzaje tajemnicy zawodowej psychologa

Szczególnym rodzajem tajemnicy zawodowej psychologa jest wynikający z art. 50 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego obowiązek zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym psycholog poweźmie wiadomość w związku z wykonywaniem czynności przewidzianych w ustawie. Nadto na podstawie art. 52 ust. 1 powyższej ustawy psycholog obowiązany jest do zachowania w tajemnicy okoliczności przyznania się osoby z zaburzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego. Ten rodzaj tajemnicy ma charakter bezwzględny, co oznacza, że nie ma możliwości zwolnienia z niej nawet przez prokuratora czy sąd.

W orzecznictwie uznaje się, że tajemnicą określoną w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego objęte są wszystkie osoby, które działały dla ochrony zdrowia psychicznego poprzez dokonywanie czynności przewidzianych w tej ustawie. Tajemnica ta obejmuje zatem również przedstawicieli innych zawodów niż lekarz psychiatra. W konsekwencji psycholog wykonujący czynności wynikające z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego będzie zobowiązany do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym poweźmie wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności (por. post. SN z dnia 20 kwietnia 2005 r., sygn. akt I KZP 6/05). Wskazać należy, że obowiązek zachowania tajemnicy odnosi się względem wszystkich osób poddanych badaniom i leczeniu w jej trybie, a nie tylko do tych, u których stwierdzono zaburzenia (por. wyrok SN z dnia 24 stycznia 2008 r., sygn. akt V KK 230/07).

Dokumentacja psychologiczna objęta tajemnicą zawodową

Ustawa o zawodzie psychologa nie zawiera definicji pojęcia „dokumentacji psychologicznej”. Zgodnie z dominującym poglądem dokumentacja psychologiczna nie jest tożsama z dokumentacją medyczną. Świadczyć ma o tym brak zawartego w ustawie o zawodzie psychologa odesłania do przepisów o dokumentacji medycznej oraz istniejące w obrocie prawnym akty prawne traktujące w sposób odrębny o dokumentacji psychologicznej. Przykładem takich przepisów jest rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 lipca 2010 r. w sprawie rodzajów dokumentacji badań i orzeczeń psychologicznych, sposobu jej prowadzenia, przechowywania i udostępniania oraz wzorów stosowanych dokumentów (Dz. U. poz. 888), które na potrzeby zadań wykonywanych przez psychologów w ramach służby medycyny pracy w sposób wyraźny różnicuje dokumentację psychologiczną od dokumentacji medycznej.

Nieco inaczej sytuacja może zostać oceniona w przypadku gdy psycholog wykonuje swój zawód w zakładzie leczniczym (np. w samodzielnym publicznym zakładzie opieki zdrowotnej), wówczas zgodnie z wyjaśnieniami Ministerstwa Zdrowia z dnia14 czerwca 2017 r. (znak: OZO.024.105.2017) zasadnym wydaje się przyjęcie, że mają zastosowanie przepisy dotyczące dokumentacji medycznej. Jednakże ze względu na specyfikę świadczeń zdrowotnych udzielanych przez psychologa, uzasadnione jest wydzielenie z dokumentacji wytworzonej w trakcie pracy z pacjentem niektórych dokumentów, które mają charakter narzędzi badawczych (np. testy psychologiczne), i jako takie nie mieszczą się w pojęciu dokumentacji medycznej.

Istniejące unormowania, które odnoszą się do zagadnienia dokumentacji psychologicznej są przeważnie fragmentaryczne i często stawiają psychologa przed koniecznością samodzielnego decydowania o sposobie postępowania z dokumentacją czy sposobie ich udostępniania. Obowiązek prowadzenia dokumentacji psychologicznej przewiduje przykładowo art. 11 ust. 2a ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (w zakresie zadań wykonywanych przez psychologów w ramach służby medycyny pracy) czy też art. 15g ust. 3 ustawy z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (w zakresie badań psychologicznych osób ubiegających się o wydanie pozwolenia na broń). W zakresie nieuregulowanym w sposób szczególny do dokumentacji psychologicznej zastosowanie znajdą także przepisy ustawy o ochronie danych osobowych.

Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa jako źródło zasad postępowania z dokumentacją

W sytuacji niewyczerpującego uregulowania zasad i sposobu prowadzenia dokumentacji psychologicznej w aktach normatywnych, istotne znaczenie mają ustalane przez daną grupę zawodową standardy zachowań etycznych. Takim pozaprawnym źródłem zasad postępowania z dokumentacją psychologiczną jest Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa (dalej: „Kodeks”) zatwierdzony przez Walne Zgromadzenie Delegatów Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w 1991 r. Zasady w nim określone obowiązują wszystkich psychologów, zaś postępowanie sprzeczne z Kodeksem pociąga za sobą odpowiedzialność dyscyplinarną psychologa.

Zgodnie z punktem 20 Kodeksu osobom korzystającym z diagnozy i terapii psychologicznej psycholog udziela informacji o stosowanych metodach i uzyskanych wynikach, kierując się dobrem tych osób. Psycholog unika postępowania stwarzającego ryzyko zagrożenia wartości cenionych przez klienta a także okazji do błędnej interpretacji podawanych informacji. W wypadkach wątpliwych psycholog upewnia się, czy informacje zostały właściwie zrozumiane.

W punkcie 21 Kodeksu czytamy, że psychologa obowiązuje przestrzeganie tajemnicy zawodowej. Ujawnienie wiadomości objętych tajemnicą zawodową może nastąpić jedynie wtedy, gdy poważnie zagrożone jest bezpieczeństwo klienta lub innych osób. Jeśli jest to możliwe, decyzję w tej sprawie należy dokładnie omówić z doświadczonym i bezstronnym kolegą. Materiały poufne powinny być komisyjnie zniszczone, jeżeli zaistnieją warunki grożące ich ujawnieniem.

W zakresie współdziałania psychologa z innymi specjalistami Kodeks w punkcie 23 wskazuje, że współpracując ze specjalistami z innych dziedzin lub korzystając z ich konsultacji (tj. wykonując badanie na ich zlecenie), psycholog udostępnia wyniki własnych badań tylko w takim stopniu, w jakim jest to potrzebne. Informuje przy tym o konieczności utrzymania tych danych w tajemnicy.

Udostępnianie dokumentacji psychologicznej

Podstawowym przepisem normującym tę materię jest art. 13 ustawy o zawodzie psychologa, zgodnie z którym psycholog informuje klienta o celu postępowania, jego przebiegu, wynikach i sposobie ich udostępniania oraz uzyskuje akceptację planowanych czynności. Jeżeli zaś wyniki badań mają służyć nie tylko do informacji klienta, stosuje się przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (art. 13 ust. 2 ustawy). Z przytoczonego przepisu wynika, że ustawodawca pozostawił wybór sposobu udostępniania wyników procesu psychologicznego do decyzji psychologa. Psycholog przed podjęciem działań powinien jednak uzyskać zgodę klienta na planowane czynności i zasady postępowania z ich wynikami.

Na gruncie zawartych w przepisach prawa i Kodeksie uregulowań utrwaliła się praktyka, zgodnie z którą dokumentację psychologiczną dzieli się na poufną – notatki psychologa, protokoły badania, kwestionariusze, wytwory klienta oraz jawną – opinie psychologiczne, które udostępnia się klientowi. Dokumentacja poufna służy psychologom do celów diagnostycznych oraz planowania i prowadzenia oddziaływań wobec klienta. Stanowi ona materiał źródłowy, którego interpretacja dokonana przez psychologa będzie stanowiła część opracowanej przez niego opinii. Tak więc pacjent czy też jego przedstawiciel ustawowy ma prawo otrzymać opinię, a więc wnioski z przebiegu terapii oraz zaświadczenie potwierdzające odbywanie psychoterapii w wymienionym okresie (tak: Dr Małgorzata Toeplitz-Winiewska w piśmie o znaku PTP/149/ZG/12).

Przyznana psychologom przez ustawodawcę pewna swoboda przy ustalaniu sposobu udostępniania wyników procesu psychologicznego stała się przedmiotem sporu z Generalnym Inspektorem Danych Osobowych. W piśmie z dnia 23 marca 2012 r. (znak: DOLiS-035-893/12/19326) zwrócił się on do ministra pracy i polityki społecznej z prośbą o podjęcie prac legislacyjnych mających na celu prawne uregulowanie zasad i sposobu prowadzenia dokumentacji przez psychologów. Zgodnie z GIODO odmowa osobom korzystającym z usług psychologa udostępnienia dokumentów zawierających informacje na temat tych osób, z powoływaniem się na tajemnicę zawodową lub wskazywaniem, że testy psychologiczne mogą być udostępnianie wyłącznie innym specjalistom, narusza przepisy ustawy o ochronie danych osobowych w zakresie określonych w niej uprawnień kontrolnych, przysługujących osobie, której dane dotyczą. Do chwili obecnej nie wprowadzono jednak żadnych zmian w ustawie o zawodzie psychologa.

Obecny stan niepewności prawnej w przedmiotowym zakresie należy ocenić negatywnie. Ustawodawca mając na względzie dobro osób korzystających z usług psychologów oraz specyfikę wykonywania zawodu psychologa powinien niezwłocznie podjąć prace legislacyjne w celu kompleksowego uregulowania zasad i sposobu prowadzenia dokumentacji psychologicznej.

Postępowanie w przypadku osób małoletnich

Zgodnie z punktem 19 Kodeksu Zawodowego osoby małoletnie powinny być traktowane w sposób szczególny. Podstawową zasadą psychologa w pracy z osobami małoletnimi jest ich dobro, co oznacza, że osoby te w kontaktach z psychologiem maja prawa nie mniejsze niż klienci dorośli. Kontakty z psychologiem w żadnym razie nie mogą być realizowane pod presją ze strony instytucji i osób dorosłych decydujących w imieniu małoletniego. W takim przypadku oraz w razie stwierdzenia naruszenia przez instytucję lub osoby dorosłe dobra małoletniego psycholog ma prawo odmówić współpracy z tymi instytucjami i osobami. Psycholog ma moralny obowiązek stać w obronie praw małoletniego. Psycholog ma prawo i obowiązek respektować decyzję małoletniego jako osoby ludzkiej w zakresie kontaktów z nim.

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że prawidłowa terapia osób małoletnich wymaga, aby dziecko czuło się bezpiecznie w relacji z psychologiem. Dziecko powinno mieć pewność, że to co mówi i robi podczas spotkań z psychologiem nie zostanie przekazane rodzicom. Rodzice nie mają zatem prawa domagać się od psychologa, aby ten przekazywał im wszelkie informacje, o tym czego dowiedział się podczas świadczenia usług psychologicznych. Przekazywane rodzicom informacje powinny zaś ograniczać się do wniosków i zaleceń z prowadzonej terapii dziecka (tak: Agnieszka Fiutak, Pomoc psychologiczna. Prawo i etyka w zawodach terapeuty i psychiatry, Difin 2016, str. 148-149).

Rafał Minc